Ένα βιβλίο - πρόκληση (Ριζοσπάστης)

"... Και το τρένο τραβούσε για τα ξεχερσώματα"

Ένα βιβλίο - πρόκληση. Για το εξαιρετικά σπουδαίο θέμα, που το πραγματεύεται διεξοδικά και για την παρρησία του. Το πρώτο, τη σπουδαιότητα του θέματος, κανένας δεν μπορεί στα σοβαρά να την αμφισβητήσει. Το δεύτερο, η έννοια της παρρησίας του λόγου, επιβάλλει εδώ, από την αρχή, μια διευκρίνιση. Παρρησία, θάρρος και εντιμότητα, δεν είναι μόνο να λες το άσπρο άσπρο και το μαύρο μαύρο. Οταν, μάλιστα, το θέμα είναι η ανατομία του "υπαρκτού σοσιαλισμού" στη Σοβιετική Ενωση, τότε δεν είναι αρκετό να απαριθμήσεις, με τρόπο λογιστικό, καταχωρίζοντάς τα σε χρέωση και πίστωση, το μαύρο και το άσπρο, τα κατά και τα υπέρ. Ενας τέτοιος "ουδέτερος" και "αθώος" χειρισμός αφήνει ανοιχτή την ευχέρεια δικολαβικής εκμετάλλευσης μιας "ομολογίας", του τύπου: "παραδέχεστε ότι δεν ήταν άσπρα;" Και παύει έτσι ο χειρισμός να είναι ουδέτερος, αφού μάλιστα μπορεί και να μην είναι αθώος.

Εδώ, ο συγγραφέας φορτώνεται ο ίδιος, σαν αυτόπτης και αυτήκοος χωρίς αμφιβολία μάρτυρας, όλο το βάρος του εγχειρήματος: να μας πει όλη την αλήθεια, με κλινικές παρατηρήσεις και εργαστηριακή μέθοδο. Την αλήθεια για την εσωτερική λειτουργία του συγκεκριμένου εφαρμοσμένου σοσιαλισμού.

Η παρατήρηση και η προσεχτική, ευσυνείδητη καταγραφή κατευθύνει την άγρυπνη εμπειρική - διαλεκτική σκέψη του: εκθέτει δειγματοληπτικά, την παρατηρούμενη καθημερινότητα, όχι αποσπασματικά, αλλά σαν ένα ενιαίο, συνεχή βηματισμό, στα πλαίσια του όλου πολιτικοκοινωνικού ιστού στην επίπονη πορεία του προς την ολοκληρωμένη ανόρθωση και ανάπτυξη, μια πορεία που αρχίζει σχεδόν από το μηδέν, πάνω στα ερείπια ενός τρομαχτικά καταστρεπτικού πολέμου, όπου η Σοβιετική Ενωση κυριολεκτικά αυτοθυσιάστηκε για τη συντριβή του φασιστικού - ναζιστικού σκοταδισμού. Πραγματικά, έτσι μόνο, παρακολουθώντας "εξ επαφής" και μαντεύοντας στο σύνολό της αυτή την ακατάβλητη σταδιακή κίνηση προς τα εμπρός, μέσα από χίλιες μύριες αντιξοότητες, αυτή την τιτανική προσπάθεια ανόρθωσης ανάλογη και αντάξια της σοβιετικής πολεμικής προσπάθειας, για την άμυνα και τη νίκη της ανθρωπότητας, θα μπορέσουμε να σχηματίσουμε ουσιαστική αντίληψη της αλήθειας που καταθέτει ο συγγραφέας. Είναι μια μόνο, μερική μαρτυρία, αλλά, κατά τεκμήριο τουλάχιστον απόλυτα αξιόπιστη.

"... Και το τρένο τραβούσε για τα ξεχερσώματα"

Το βιβλίο του Κ. Μπόση έχει μυθιστορηματική μορφή, αρκετά επιτυχημένη, ώστε να φανερώνει αναμφισβήτητες ικανότητες λογοτεχνικής πεζογραφικής σύνθεσης. Πάνω, βέβαια, από τα όποια ζητήματα μορφής, ο συγγραφέας, πολύ σοφά, στοχεύει σταθερά στην πληρότητα και συνέπεια της καταγραφής. Κατορθώνει μολαταύτα να μας δώσει ένα από τα πιο άρτια ελληνικά μεταπολεμικά ως προς το θέμα μυθιστορήματα, που ξεπερνούν τα δεσμευτικά όρια του χρονικού, αλλά και υπερνικούν τις "φυγόκεντρες" τάσεις της ανεδαφικής, "ελεύθερης", ουσιαστικά συμβιβασμένης φαντασίας ή φαντασιοκοπίας. Ενα έργο σύγχρονου σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Κάτι σαν Οστρόφσκι.

Οικοδόμος στη Σοβιετική ανοικοδόμηση

Χρονική περίοδος: 1949 - 1953. Δυο σημαδιακές χρονολογίες. Η πρώτη δηλώνει την τραγική κατάληξη του ένοπλου αντιιμπεριαλιστικού - κοινωνικοαπελευθερωτικού αγώνα της Ελλάδας, πρώτου θύματος του Ψυχρού Πολέμου με την αναγγελία του "Δόγματος Τρούμαν" (1947), του δόγματος δηλαδή των αμερικανικών επεμβάσεων, με την κάλυψη του ΟΗΕ στα μεταπολεμικά απελευθερωτικά, αντιαποικιακά κινήματα ολόκληρης της οικουμένης. Η δεύτερη, το έπος της Ανοικοδόμησης στην εντατική ανάπτυξή του, ενώ μαίνεται ο Ψυχρός Πόλεμος, με στρατηγικό σκοπό την απομόνωση της μεγάλης χώρας του σοσιαλισμού, που η αίγλη του έδινε φτερά στους καταπιεζόμενους λαούς (Κορέα, Βιετνάμ, Αίγυπτος, Αφρική). Σ αυτή τη φάση οι Ελληνες αγωνιστές βρίσκουν θερμή φιλοξενία στο σοβιετικό έδαφος, όπου έχουν την ευκαιρία, δίπλα στους Ρώσους βετεράνους και νεολαίους, να συνεχίσουν τον αγώνα για το σοσιαλισμό, με την προσδοκία του γυρισμού στην πατρίδα, που γίνεται όμως μακρινό όνειρο.

Σε ένα μηχανουργικό εργοστάσιο μοχθούν συναδελφωμένοι Ελληνες και Σοβιετικοί εργάτες, τεχνίτες, διοικητικά και κομματικά στελέχη και μέλη, κάτω από κοινές συνθήκες στερήσεων και με πολύ ανεπαρκή τεχνικά μέσα. Και ενώ, παρ' όλα αυτά, ο αγώνας αυτός έχει μπει στο δρόμο του, στο εργοστάσιο και στις συναφείς υπηρεσίες και μηχανισμούς τα πράγματα σιγά - σιγά παύουν να εμφανίζονται "ιδανικά" και "ρομαντικά", καθώς ο φακός του συγγραφέα, "ζουμάροντας", μας επιτρέπει να τα παρατηρούμε από κοντά.

Αρχίζει να μιλάει η γυμνή πραγματικότητα. Αυτή ακριβώς που κάνει να προβάλλει όλο το δραματικό και λυρικό μεγαλείο ενός "άχαρου" στη σκληρότητά του αγώνα. Διαταραχή στις παραγωγικές και τις ανθρώπινες σχέσεις. Ανθρώπινες αδυναμίες. Εγωισμοί και εγωκεντρισμοί. Καιροσκοπισμοί, αντιπαλότητες ανάμεσα σε άτομα, ομάδες, ακόμα και εθνότητες. Αμφισβητήσεις αρμοδιότητας, καχυποψίες, αναπόφευκτες αδικίες και ανοιχτή πολεμική κατά υπεύθυνων οργάνων και προσώπων. Μικρότητες. Γιατί όχι! Και μια απόπειρα ομαδικής φυγής πέρα από τα σύνορα της χώρας, που ματαιώνεται από την ίδια τη δυσπιστία ανάμεσα σ' εκείνους που μετέχουν. Και ένα σοβαρό επεισόδιο με την αχρήστευση μιας κεντρικής μηχανής, όπου γίνεται προσπάθεια από τους ίδιους κύκλους ν' αποδοθεί σε σαμποτάζ κάποιων άλλων, αλλά αποδείχνεται ότι ήταν τεχνικό πρόβλημα που λύνεται τελικά χάρη στην αυταπάρνηση μαστόρων, ειδικών και υπεύθυνων σε στενή συνεργασία. Και συνελεύσεις με μόνο θέμα την έκκληση για πειθαρχία ή για προστασία της σοσιαλιστικής περιουσίας του εργοστασιακού εξοπλισμού και της παραγωγής. Εκκλήσεις που η δραματικότητά τους χάνεται στο αρνητικό κλίμα των αντιπαραθέσεων. Σε ένα κλυδωνιζόμενο σκάφος είναι πολυτέλεια ο νηφάλιος ρεμβασμός της νικητήριας άφιξης στο ονειρεμένο λιμάνι της αναγέννησης της ΕΣΣΔ! Ολα αυτά τα αρνητικά υποσκάπτουν το συλλογικό έργο και τη συλλογική σκέψη.

Σοβιετικοί εργάτες

Αλλά υπάρχει, βέβαια, και η άλλη όψη αυτής της σκληρής και άχαρης πραγματικότητας. Υπάρχουν οι ακλόνητες δημιουργικές δυνάμεις της πλειονότητας των στελεχών και μελών της κοινότητας που ζει και δρα στους κόλπους αυτής της βασικής βιομηχανικής μονάδας. Τελικά, από την αναπτυσσόμενη αυτή περιοχή και από άλλες όμοιες εξορμούν νέες αποστολές, ανατολικά, προς τις αναξιοποίητες εκτάσεις της στέπας, καθώς ο αρχικός εναγώνιος βηματισμός της χώρας παίρνει ρυθμούς καλπασμού. Από τα ερείπια θα ορθωθεί περήφανη και πανίσχυρη και πρωτοπόρα σε όλους τους τομείς η Σοβιετική Ενωση, "αντίπαλο δέος" για τους υποκινητές του ψυχρού πολέμου και ελπίδα των κολασμένων της γης.

Παράλληλα με το έπος αυτό ξετυλίγεται, αντανακλώντας τις επιδράσεις του, η ιδιωτική και προσωπική ζωή των μελών της ελληνικής παροικίας. Η στέρηση, και η δυστυχία, συνέχεια των μύριων ταλαιπωριών στα ελληνικά χωριά και βουνά, με αποκορύφωμα τις δοκιμασίες του Εμφύλιου, που αδυνατεί να την ανακουφίσει περισσότερο η ρημαγμένη μεγάλη χώρα. Κόπωση, αποθάρρυνση και απελπισία, αλλά και ηρωική καρτερία, ώσπου βήμα με βήμα η ζωή γίνεται όλο και πιο ανθρώπινη. Ερωτες, πάθη, διαψεύσεις, τραγικές στιγμές όπου ο άνθρωπος χάνει το ηθικό στήριγμα στο συνάνθρωπο, ακόμα και στο συναγωνιστή, το σύντροφο ή στο αγαπημένο πρόσωπο. Το άσβηστο όνειρο του γυρισμού στην πατρίδα, εξωραϊσμένο κι απ' την απόσταση και το χρόνο. Και η αναπτερωμένη ελπίδα. Οι απλοί χωριάτες, τσοπάνηδες και ξωμάχοι οι ήρωες των μαχών, που δίνουν κι εδώ παράδειγμα της ανθρώπινης αντοχής και το μέτρο της αληθινής κοινωνικοκεντρικής, περηφάνιας και αξιοπρέπειας.

Μπροστά στα τωρινά ερείπια της κραταιάς προμάχου του εξανθρωπισμού, το βιβλίο αυτό, που μαζί με το πλούσιο άλλο συγγραφικό του έργο τιμάει τη μνήμη του, δίνει απαντήσεις ακαταμάχητες για κάποια από τα πολλά και σύνθετα αίτια της μεγαλύτερης συμφοράς που γνώρισε η ιστορία της ανθρωπότητας: της ανατροπής του εφαρμοσμένου σοσιαλισμού από τις δυνάμεις που, τώρα, έχουν ανοίξει πάνω στον πλανήτη τους ασκούς του Αιόλου. Αν ζούσε, τώρα, (πέθανε το 1994), ο Κ. Μπόσης (ψευδώνυμο του Κώστα Πουρναρά), θα μπορούσε να είναι βέβαιος ότι έδωσε ένα συγκλονιστικά προφητικό μήνυμα: μέσα στη ζούγκλα του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού, η Σοβιετική Ενωση πέφτοντας, εξακολουθεί να φωτίζει την άβυσσο.

Μανώλης ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ 

(Δημοσιεύτηκε στον Ριζοσπάστη 17 Γενάρη 1999)

  

ΚΩΣΤΑ ΜΠΟΣΗ

"... Και το τρένο τραβούσε για τα ξεχερσώματα"

Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ