Κ. Μπόση, «Δον Κιχώτης, ένα αθάνατο έργο»

«Εδώ ραδιοφωνικός σταθμός της Ελεύθερης Ελλάδας. Καλησπέρα σας. Μεταδίδουμε την σημερινή μας εκπομπή, σε μήκη βραχέων κυμάτων 43,1 μέτρα και 46,90 μέτρα.» Με αυτήν την προσφώνηση ξεκινούσαν οι απογευματινές εκπομπές του σταθμού, τα κείμενα των οποίων δακτυλογραφούνταν και αρχειοθετούνταν και έτσι διασώθηκαν, κάποιες, ως τις μέρες μας.

Στη «ματιά» του Κώστα Μπόση πάνω στο κλασικό έργο του Θερβάντες «Δον Κιχώτης», όπως παρουσιάστηκε σε εκπομπή του Ραδιοφωνικού Σταθμού ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ, στο Βουκουρέστι, στις 6 Νοέμβρη του 1955, είναι αφιερωμένη η σημερινή μας ανάρτηση. Ο Ισπανός λογοτέχνης, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Μιγκέλ ντε Θερβάντες  (29 Σεπτέμβρη 1547 – 22 Απρίλη 1616), είναι ένας από τους σπουδαιότερους λογοτέχνες όλων των εποχών παγκοσμίως. Ο «Δον Κιχώτης»,  το διασημότερο μυθιστόρημά του, συγκαταλέγεται στα κλασικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από εξήντα γλώσσες.

Η συγκεκριμένη εκπομπή του Ρ/Σ “ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ” αποτελείται από τρεις και μισή δακτυλογραφημένες σελίδες μεγέθους Α4, τις οποίες μεταφέραμε στο πληκτρολόγιο ακολουθώντας την μορφολογία του κειμένου, «επεμβαίνοντας» μόνο στα -προφανή- ορθογραφικά λάθη της δακτυλογράφησης.

[Ευχαριστούμε το Επιμορφωτικό Κέντρο, Βιβλιοθήκη – Αρχείο «Χαρίλαος Φλωράκης» για την παραχώρηση του ντοκουμέντου.]

6.11.1955

ΕΝΑ ΑΘΑΝΑΤΟ ΕΡΓΟ

Σημείωμα του Κ. Μπόση

Τούτονε το χρόνο γεμίσανε 350 χρόνια από τότε που εκδόθηκε το αριστούργημα του Θερβάντες ο «Δον Κιχώτης» και δε θα ήταν άσκοπο να αναφερθεί πως ο ιδιοχτήτης του τυπογραφείου και ο εκδότης του, αφού πήραν το χειρόγραφο για πενταροδεκάρες, το εκδόσανε ύστερα από πολλούς δισταγμούς σε χαρτί κατώτερης ποιότητας, με άσχημα στοιχεία κι αφρόντιστα γιατί δεν υποψιαζόντουσαν τι θησαυρό παραδίνανε στους αιώνες.

Μιγκέλ ντε Θερβάντες

Μόχτος σκληρός κι ασίγαστος ήταν η ζωή του μεγάλου συγγραφέα. Στη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, όπου πήραν μέρος και πολλοί έλληνες, πολέμησε ενάντια στους τούρκους, τραυματίστηκε στο στήθος κι έχασε το αριστερό του χέρι. Ταπεινώθηκε αργότερα και βασανίστηκε χρόνια σκλάβος στο Αλγέρι κι η μάνα του τον λευτέρωσε δίνοντας για αγορά την προίκα των αδερφάδων του. Τον κυνήγησε το κράτος κι ένιωσε τις στερήσεις και τις πίκρες της φυλακής. Σ’ όλη τη ζωή του πάλεψε σκληρά για ν’ απαλλαγεί απ’ τη μεγάλη φτώχεια και δεν τα κατάφερε. Κι όταν πέθανε τον έθαψαν άγνωστοι καλόγεροι σε άγνωστο τόπο.

Έζησε και μεγάλωσε μέσα στο λαό σε μια εποχή δύσκολη για την πατρίδα του. Η καταφρόνια, η αστοργία, οι διωγμοί, η σκληρή εκμετάλλευση άφησαν βαθιά τα ίχνη τους στο συγγραφέα. Ο λαός, η ίδια η ζωή τον διαμόρφωσαν και τον πότισαν άσβηστο μίσος ενάντια στην καταπίεση και τη βία, την απάτη και την κλεψιά. Του καλλιέργησαν την αγάπη προς τον άνθρωπο και τη λευτεριά, τη δίψα για δικαιοσύνη, τον άσβηστο πόθο για ένα καλύτερο μέλλον, τον διαπαιδαγώγησαν με τις μεγάλες και φωτεινές ιδέες του ουμανισμού.

Η ζωή και οι ιδέες του αποτυπώνονται στα έργα του. Γι’ αυτό ο ουμανιστής-δημοκράτης συγγραφέας εκφράζει τις επιδιώξεις του λαού για λευτεριά και δικαιοσύνη, την αντίστασή του στην απολυταρχία και τη φεουδαρχία και συνδυάζει τις ιδέες του ουμανισμού της αναγέννησης με τις ζωντανές απελευθερωτικές παραδόσεις του ισπανικού λαού.

Παλεύοντας ενάντια στα ιπποτικά μυθιστορήματα που κατακλύζανε τη χώρα του, παλεύοντας για μια λογοτεχνία γεμάτη αλήθεια, ζωή κι ανθρωπισμό, ειρωνεύεται στον «Δον Κιχώτη» τη ρουτίνα και την έλλειψη περιεχομένου της ιπποτικής λογοτεχνίας και ταυτόχρονα δημιουργεί μια αληθινή, έντονα ρεαλιστική εικόνα της πραγματικότητας, δίνει μια βαθιά ανάλυση των προβλημάτων που απασχολούσαν την κοινωνία εκείνης της εποχής.

Συνδυάζει αριστοτεχνικά, με πραγματική μεγαλοφυΐα, το φανταστικό με το πραγματικό, το γελοίο με το υψηλό ιδεολογικό περιεχόμενο. Κάτω απ’ το φανταστικό κρύβεται η πραγματικότητα και στις γελοίες συγκρούσεις απεικονίζονται οι αντιθέσεις και οι συγκρούσεις της τοτινής κοινωνίας. Δίπλα στον φαντασιόπληκτο ιππότη ―ο ξεπεσμένος επαρχιακός ευγενής που έχασε το λογικό του από το διάβασμα των ιπποτικών μυθιστορημάτων και ρίχνεται σε παράλογες περιπέτειες―  βαδίζει και δρα ο φτωχός ιππότης που διαμαρτύρεται, παλεύει και υπερασπίζει τους αδύνατους από τη βία, την εκμετάλλευση, την καταπίεση. Πίσω απ’ τις κωμικές συγκρούσεις βλέπει κανένας τα πιο υψηλά, τα πιο ευγενικά, ανθρώπινα ιδανικά. Και στο τέλος, απ’ τους δυο αυτούς «Δον Κιχώτες» νικάει ο δεύτερος, γιατί λίγο πριν πεθάνει, χτυπημένος στη μονομαχία, ξεκόβει από όλες τις απατηλές και γελοίες αντιλήψεις, τις παρακρούσεις και τις φαντασιοπληξίες, με δε στέργει να παραιτηθεί απ’ τις ευγενείς ιδέες του.

Στο «Δον Κιχώτη» ο ιππότης ξεκόβει από το πνεύμα του φεουδαρχισμού και κατεβαίνει βαθιά στη μάζα του λαού, φέρνει μαζί του τις πρωτοπόρες ουμανιστικές ιδέες και γίνεται κήρυκας μιας άλλης κοινωνίας με καινούργια, ανώτερη ηθική. Τα λόγια του κι οι κρίσεις του θαμπώνουν με την τόλμη και τη σοφία τους κι είναι αστραποβόλημα του ουμανιστικού πνεύματος που είχε την πηγή του στο λαό. Σ’ όλες τις συγκρούσεις και με το κράτος και με την εκκλησία κι όταν λευτερώνει το φτωχό βοσκό κι όταν υπερασπίζει τους ερωτευμένους κι όταν επιτίθεται στους ανεμόμυλους και στα κοπάδια, είναι ο υπερασπιστής του λαού. Κάτω από τα τελευταία δυο επεισόδια που φαίνονται στην πρώτη ματιά κωμικά, παράλογα και ακατανόητα, κρύβονται οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις εκείνου του καιρού και στη σύγκρουση απεικονίζεται η πάλη του λαού.

Ο συγγραφέας σε κάθε άνθρωπο του λαού βλέπει μια προσωπικότητα που μπορεί να ξετυλίξει τις ικανότητές της και τα χαρίσματά της όταν απαλλαγεί απ’ τη σκλαβιά και όλα τα κοινωνικά εμπόδια που τον πνίγουν. Στο πρόσωπο του Σάντσο Πάντσο ο συγγραφέας δείχνει όλη τη στοργή του κι όλη την πίστη του στο λαό. Ο Σάντσο Πάντσο είναι ο πιο γνήσιος και αντιπροσωπευτικός τύπος που ενσαρκώνει το λαϊκό πνεύμα σκεπασμένο κάτω απ’ τη μορφή του λαϊκού χωρατατζή. Φτωχός και απόκληρος ονειρεύεται ν’ απαλλαγεί από τη σκληρή του μοίρα και διψώντας για λευτεριά και δικαιοσύνη ρίχνεται σε παράλογες περιπέτειες. Και ο συγγραφέας από αγρότη που άφησε το αλέτρι τον κάνει κυβερνήτη της φανταστικής νήσου Βαρατάριας και τον μετατρέπει σ’ ένα συνετό και δραστήριο κυβερνήτη, σ’ ένα σοφό – δίκαιο δικαστή. Η κυβερνητική και δικαστική δράση του Σάντσο Πάντσο, η κρίση, η δικαιοσύνη κι η σοφία του είναι ένα τρανό δείγμα των ικανοτήτων του λαού, μια καυστική σάτιρα κι ένα ανελέητο κατηγορώ ενάντια στην τοτινή πράξη πραγμάτων.

      

Στις συγκρούσεις του ο «Δον Κιχώτης» αποτυχαίνει γιατί οι οικονομικές – κοινωνικές σχέσεις εκείνου του καιρού δεν έδιναν μια τέτια δυνατότητα, μα ο νικημένος ιππότης ποτέ δε χάνει το θάρρος του, σηκώνεται και προχωρεί γεμάτος αισιοδοξία.

    

Στις συγκρούσεις του «Δον Κιχώτη», στην πάλη του για μια καινούργια κοινωνία μ’ άλλη ηθική και ιδανικά  ―στις τοτινές συνθήκες, με τις κοινωνικές δυνάμεις εκείνου του καιρού― στους πόθους και τα όνειρα για λαϊκή δικαιοσύνη και εξουσία βλέπει κανένας ουτοπιστικές αντιλήψεις. Μα ο συγγραφέας με τις ιδέες αυτές απευθύνεται στο μέλλον.

    

Ο Θερβάντες σε κάθε βήμα του έργου του τονίζει τον παραλογισμό των πολέμων που φέρνουν τη σκλαβιά στους άλλους λαούς. Πιστεύει πως οι λαοί μπορούν να ζήσουν και χωρίς πολέμους κι όπου εξυμνεί πολεμικά κατορθώματα είναι εκεί που οι λαοί πολεμούν για τη λευτεριά  και την ανεξαρτησία τους.

    

Σήμερα που οι λαοί απ’ τη μια άκρη της γης ως την άλλη δίνουν τα χέρια και παλεύουν για αγάπη, γαλήνη και ειρήνη, ο «Δον Κιχώτης» κι όλο το έργο του Θερβάντες, οι ουμανιστικές ιδέες, η ουμανιστική του διαθήκη είναι για όλους τους λαούς μια πολύτιμη κληρονομιά.

Κ. Μπόσης