Κομμουνιστές λογοτέχνες στην υπερορία, κριτές και κρινόμενοι - Ο Κώστας Πουρναράς (Μπόσης) στον Λογοτεχνικό Κύκλο

Ο Λογοτεχνικός Κύκλος το 1956 στο Ντεζ της Ρουμανίας. Από 

αριστερά: Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Κώστας Μπόσης, Έλλη

Αλεξίου, Τάκης Αδάμος, Νίκος Κυτόπουλος, Απόστολος Σπήλιος.

Όπως έχουμε αναφερθεί και σε προηγούμενες αναρτήσεις μας, για να εκδοθεί ένα βιβλίο από τον εκδοτικό οργανισμό του ΚΚΕ, έπρεπε πρώτα να περάσει από μια διαδικασία εσωκομματικού ελέγχου, την οποία είχε αναλάβει μια επιτροπή λογοτεχνών-μελών του κόμματος. Στις συνεδριάσεις της η επιτροπή ασκούσε κριτική (συχνά εξαντλητική) στο κάθε υποψήφιο προς έκδοση έργο και πρότεινε διορθώσεις ή βελτιώσεις στον/στην συγγραφέα του.

Η διαδικασία αυτή απαιτούσε σχεδόν πάντα πολύ χρόνο γιατί γινόταν δια αλληλογραφίας και τις περισσότερες φορές εξελισσόταν  σε διάλογο ανάμεσα στους κριτές (που ήταν πολιτικοί πρόσφυγες στις λαϊκές δημοκρατίες) και τον κρινόμενο. Η τελική απόφαση της επιτροπής (θετική ή αρνητική) ανακοινωνόταν   στο δημιουργό του έργου γραπτώς, αιτιολογώντας και αναλύοντας το σκεπτικό της. Η επιτροπή αυτή λεγόταν (κατά την περίοδο που αναφερόμαστε στην ανάρτηση) Λογοτεχνικός Κύκλος, την σύνθεσή της (που ανανεωνόταν κατά διαστήματα) καθόριζε η Επιτροπή Διαφώτισης, που εποπτευόταν από το Πολιτικό Γραφείο, του ΚΚΕ και αξίζει να σημειωθεί πως οι κρινόμενοι γίνονταν συχνά κριτές και αντίστροφα.

Ο Κώστας Πουρναράς (Μπόσης) συμμετείχε στον Λογοτεχνικό Κύκλο ως κριτής και κατά περιόδους τοποθετήθηκε επικεφαλής του. Ένα ακόμη στοιχείο που πρέπει να σημειωθεί είναι πως το γεγονός ότι κάποιος λογοτέχνης ήταν μέλος του Λογοτεχνικού Κύκλου δεν σήμαινε αυτόματα πως η ιδιότητά του αυτή του προσέθετε και «πόντους» (απέναντι σε όσους δεν ήταν) στα βιβλία του που κατέθετε για έγκριση. Από τον Λ.Κ. είχαν απορριφθεί λογοτεχνικά έργα προς έκδοση, της Έλλης Αλεξίου, του Μενέλαου Λουντέμη, του Δημήτρη Χατζή, της Μέλπως Αξιώτη, του Αλέξη Πάρνη, του Κώστα Μπόση  και άλλων ακόμα.

Βασική πηγή των παραπάνω πληροφοριών, όπως και αυτών που θα δούμε πιο κάτω, αποτελεί το πολύτιμο υλικό των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), όπως καταγράφεται (ένα μέρος του) στα βιβλία των Άννας Ματθαίου και Πόπης Πολέμη (οι τίτλοι τους στο τέλος της ανάρτησης). Χωρίς αυτά τα βιβλία (και κάποια μεταγενέστερα που βασίστηκαν όμως σε αυτά) δεν θα ήταν δυνατό να έχουμε στη διάθεσή μας αυτά τα τόσο σημαντικά στοιχεία, για ένα θέμα που βρήκε (για διάφορους λόγους) δυσανάλογη με την αξία του θέση στις προτιμήσεις του ελληνικού αναγνωστικού κοινού: την λογοτεχνία των πολιτικών μας προσφύγων.

“Στις συλλογές, που έχουν περιέλθει στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, σώζονται αξιόλογες σειρές τεκμηρίων της Επιτροπής Διαφώτισης της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας από το 1951 ως το 1968. Βασικό βοηθητικό-συμβουλευτικό όργανο της Κεντρικής Επιτροπής, επιφορτισμένο με τη μελέτη και την επεξεργασία των ιδεολογικών προβλημάτων του κόμματος και τη διεξαγωγή της διαφώτισης-προπαγάνδας με όλα τα διαθέσιμα μέσα —έντυπη παραγωγή, ραδιοφωνία, διαλέξεις κλπ.—, η Επιτροπή Διαφώτισης τελεί υπό την καθοδήγηση του Πολιτικοϋ Γραφείου. Εποπτεύει, μεταξύ άλλων, τον εκδοτικό μηχανισμό που οργάνωσε το ΚΚΕ στην προσφυγιά, κατά κύριο λόγο στο Βουκουρέστι («Νέα Ελλάδα» και, από το φθινόπωρο του 1954, «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις»), καθώς και το επίσημο κομματικό περιοδικό Νέος Κόσμος. Στο πλαίσιο της Επιτροπής Διαφώτισης λειτουργούν «τμήματα», καταρχήν, της σύνταξης του εκδοτικού και «συνεργεία μελέτης προβλημάτων» του Νέου Κόσμου, τα οποία ανασυγκροτούνται τον Δεκέμβριο του 1953 και οργανώνονται σε «κύκλους». Υπεύθυνος της Επιτροπής Διαφώτισης τοποθετείται ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης. Το «Τμήμα των Λογοτεχνικών Εκδόσεων» —το οποίο αποτελούσαν, ήδη το φθινόπωρο του 1951, οι: Έλλη Αλεξίου, Γιώργης Ζωίδης, Αποστόλης Σπήλιος και Φούλα Χατζιδάκη— ουσιαστικά μετεξελίσσεται τότε σε «Λογοτεχνικό Κύκλο». Για τα χρόνια που θα μας απασχολήσουν εδώ υπεύθυνος του Κύκλου ορίζεται, αρχιχά, ο Απ. Σπήλιος και μετέχουν οι: Τάκης Αδάμος, Έλλη Αλεξίου, Στρατής Αναστασιάδης, Γιάννης Βεάκης, Αντώνης Βογιάζος, Θεοδόσης Πιερίδης, Δήμος Ρεντής, Φούλα Χατζιδάκη, ενώ από τον Φεβρουάριο του 1955 οι Κώστας Πουρναράς (υπεύθυνος), Τ. Αδάμος, Έλλη Αλεξίου, Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Αντ. Βογιάζος και Απ. Σπήλιος.” (1)

Σύμφωνα με μια ακόμα πηγή, ο Κώστας Πουρναράς διετέλεσε υπεύθυνος  του Λογοτεχνικού Κύκλου και την περίοδο 1957 ως το 1959. (2) Ας δούμε όμως μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία για το πώς και πότε δημιουργήθηκε ο Λ.Κ., ποιες ανάγκες ήρθε να καλύψει, πως λειτούργησε, ποιοι τον αποτελούσαν κλπ.

Το Τμήμα Λογοτεχνικών Εκδόσεων “υφίσταται, όπως είδαμε ήδη, από τον Οκτώβριο του 1951, στο πλαίσιο της νεοσυσταθείσας Επιτροπής Διαφώτισης. Πρόκειται για το τμήμα που φέρει την ευθύνη για το σύνολο της λογοτεχνικής παραγωγής του εκδοτικού. Καθήκοντα καθοδηγητή ασκεί ο Αλ. Ψηλορείτης, και μέλη του, εκτός από τον Σπήλιο, είναι η Έλλη Αλεξίου, ο Γ. Ζωΐδης και η Φούλα Χατζιδάκη (σ' αυτούς έρχονται να προστεθούν λίγο αργότερα ο Τ. Αδάμος και ο Θ. Πιερίδης). Οκτώβριο τού 1953 το τμήμα διαλύεται και τον επόμενο Δεκέμβριο μετεξελίσσεται σε «Λογοτεχνικό Κύκλο», στον οποίο μετέχουν οι Τ. Αδάμος, Έλλη Αλεξίου, Γ. Βεάκης, Αντ. Βογιάζος, Θ. Πιερίδης, Δ. Ρεντής, Φούλα Χατζιδάκη, με υπεύθυνο πάντα τον Απ. Σπήλιο· εκ μέρους της ΕΔ τον παρακολουθεί ο Στρ. 'Αναστασιάδης. Τον Φεβρουάριο του 1955, στη νέα έδρα τής Διαφώτισης, στο Ντέζ, τον Κύκλο απαρτίζουν οι Τ. Αδάμος, Μ. Αλεξανδρόπουλος, Έλλη Αλεξίου, Αντ. Βογιάζος, Απ. Σπήλιος, με υπεύθυνο τόν Κ. Πουρναρά (Μπόση), ενώ τον Φεβρουάριο του 1956 ο Σπήλιος έχει ξανά πάρει τα ηνία, και στη θέση του Βογιάζου βρίσκουμε τα ονόματα του Ν. Κυτόπουλου και του Θ. Πιερίδη.

Στα χνάρια του σοβιετικού προτύπου και στο διατεταγμένο κάθε φορά πλαίσιο των κομματικών προτεραιοτήτων, οι άνθρωποι αυτοί, λογοτέχνες οι περισσότεροι και κομματικά στελέχη, πλάι στις συγκεκριμένες τους επαγγελματικές υποχρεώσεις στη σύνταξη τού εκδοτικού, όπου κατά βάση απασχολούνται, αναλαμβάνουν πρόσθετα καθήκοντα: αφενός να παρακολουθούν και κατά το δυνατόν να παρεμβαίνουν στη λογοτεχνική κίνηση τής Ελλάδας, να συγγράφουν πρωτότυπα έργα και να ενθαρρύνουν τους νέους πρόσφυγες δημιουργούς, να γνωμοδοτούν για τα έργα που στέλλονται προς έκδοση στην ΕΔ -η όποία έχει και τον τελικό λόγο- και να συμβάλλουν με βιβλιοπαρουσιάσεις και εκπομπές στόν ΡΣΕΕ (σημ. ιστολ.: Ραδιοφωνικός Σταθμός Ελεύθερη Ελλάδα) για την κριτική τους αποτίμηση και διάδοση.

Στο προσκλητήριο σάλπισμα προς τους συγγραφείς της υπερορίας, ο Απ. Σπήλιος είναι κατηγορηματικός: «Οι αγώνες τού λαού περιμένουν τα βιβλία τους. Ό,τι έχει δοθεί, είναι πολύ λίγο — δε συμβαδίζει με, την προσφορά του λαού. Ο Γράμμος περιμένει το έπος του, οι εκατόμβες των εκτελεσμένων την ελεγεία τους, η εθνική αντίσταση τα μυθιστορήματα, τα χρονικά, τα διηγήματά της». Χρέος κάθε λογοτέχνη η «δημιουργική συνθετική ανάπλαση αυτού του υλικού σε κάθε μορφή τέχνης του πεζού και του έμμετρου λόγου», ή όπως συνοψίζεται στην καταληκτήρια φράση: «Η Ελλάδα γεννάει Γλέζους και Μπελογιάννηδες. Η πρωτοπόρα ελληνική τέχνη πρέπει να τους καταξιώσει στην περιοχή της».

[…] Ο Τάκης Αδάμος επανέρχεται λίγους μήνες αργότερα, τον Νοέμβριο του 1952, και κωδικοποιεί τις συναφείς υποχρεώσεις με άρθρο στον Νέο Κόσμο που φέρει ακριβώς τον τίτλο «Ιδεολογικό μέτωπο και λογοτέχνες» (σ. 54-57). «Ο μεγάλος ΣΤΑΛΙΝ ονόμασε τους συγγραφείς μηχανικούς των ανθρώπινων ψυχών και για να δικαιώσουν και οι λογοτέχνες μας αυτό το μεγάλο τίτλο, πρέπει με τα έργα τους να ξεσκεπάζουν την αιμοχαρή γκαγκστερική μορφή του αμερικάνικου φασισμού, τη μεσαιωνική φύση και απανθρωπιά του, τις συμφορές που έφερε στον τόπο μας. Να δίνουν το μεγαλείο του αγώνα που κάνει ο λαός μας. Να παρουσιάζουν ανάγλυφα τον καινούργιο άνθρωπο -τον άντρα, τη γυναίκα, το νεολαίο- που μέσα στο καμίνι και τη φωτιά της σκληρής πάλης με το παλιό, πλάθει, ζυμώνει με το αίμα του το καινούργιο. Αριστουργηματικό πρότυπο είναι ο εθνικός μας ήρωας Νίκος Μπελογιάννης, οι ήρωες του ΔΣΕ, οι ακλόνητοι αγωνιστές των ξερονησιών και των άλλων μοναρχοφασιστικών κατέργων. Οι λογοτέχνες μας πρέπει να καλλιεργούν με τα έργα τους την αισιοδοξία, την πίστη και τη σιγουριά στη Νίκη» ... «Η ανάγκη να δοθεί λογοτεχνικά η ηρωική πάλη του λαού μας στον πρώτο αγώνα και πιο πολύ στο δεύτερο και τώρα, προβάλλει έντονα περισσότερο από κάθε άλλη φορά».

Αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο εντός του οποίου καλείται να κινηθεί ιδίως η παραγωγή των «εμιγκρέδων λογοτεχνών» υφίσταται μικρές αλλά σημαντικές μετατοπίσεις. Έτσι, στο πλάνο της ΕΔ για το 1954, σχεδιάζεται να βοηθήσει ο Λογοτεχνικός Κύκλος «τη μαζική λαϊκή διαφώτιση στην καταπολέμηση του αμερικάνικου τρόπου ζωής και της καθημερινής προπαγάνδας τού εχθρού στον τομέα της κουλτούρας, με στοιχεία, σχόλια, μελέτες και άρθρα που θα ξεσκεπάζουν το σκοταδισμό της αμερικανοκρατίας και θα προβάλλουν τις εθνικές λαϊκές παραδόσεις μας, τα έργα των πατριωτών συγγραφέων και τη νέα σοσιαλιστική κουλτούρα».

Τον Σεπτέμβριο του 1954 ο Κ. Μπόσης και ο Τ. Αδάμος, σε άρθρο τους στον Νέο Κόσμο, τιτλοφορημένο «Μερικά ζητήματα της λογοτεχνίας στην αμερικανοκρατούμενη Ελλάδα», καταλήγουν: «Με βαθιά επίγνωση της πατριωτικής και κοινωνικής τους αποστολής οι συγγραφείς πρέπει να πάρουν τη θέση τους στο πλευρό του λαού. Να γράφουν έργα εμπνευσμένα από την πατρίδα μας, βγαλμένα μέσα απ' την ζωντανή πραγματικότητα. Έργα για το λαό και τον τόπο μας. Να καλλιεργούν με τα έργα τους την πίστη, την αισιοδοξία πως ο τόπος μας μπορεί να προκόψει, να πάει μπροστά, έχοντας εμπιστοσύνη στις απέραντες και ακατανίκητες δυνάμεις του λαού. Να φλογίζουν τις καρδιές με την αγάπη στην πατρίδα και τον πόθο για τη λευτεριά. Να φουντώνουν το μίσος ενάντια σε κάθε λογής σκλαβιά. Να καλλιεργούν τις καλύτερες εθνικοαπελευθερωτικές αγωνιστικές μας παραδόσεις. Τέτια έργα πατριωτικά ζητάει από τούς λογοτέχνες ο λαός και η πατρίδα μας» (σ. 57).

Παρουσιάζοντας τον Μάρτιο του 1955, πάντα από τις στήλες του Νέου Κόσμου, το πρόσφατο Β΄ Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων, ο Κ. Μπόσης, με τον Απ. Σπήλιο αυτή τη φορά, υπό τον χαρακτηριστικό υπότιτλο «Διδάγματα για την ελληνική πατριωτική λογοτεχνία», υποστηρίζουν ότι οι «πατριώτες λογοτέχνες» οφείλουν «να καλλιεργήσουν την αγάπη προς την Ελλάδα και το μίσος ενάντια στον πόλεμο. Να πολεμήσουν τις μισάνθρωπες θεωρίες. τη μοιρολατρεία, τη φυγή, την απαισιοδοξία, να καλλιεργήσουν τη λαϊκή ενότητα και την αυτοπεποίθηση πως υπάρχει φωτεινό μέλλον, πως ο λαός θα νικήσει όσες δυσκολίες κι αν υπάρχουν, πως στον τραχύ του δρόμο δεν είναι μοναχός, αλλά τού παραστέκουν οι απλοί άνθρωποι όλου του κόσμου» (σ. 67-68).

Παραμονές, τέλος, τής 6ης Ολομέλειας, η οποία θα προκαλέσει μείζονες κλυδωνισμούς, στην απόφαση του Λογοτεχνικού Κύκλου «Για τη δουλειά των λογοτεχνών μας», της 17ης Ιανουαρίου Ι956, ως κεντρικό καθήκον ορίζεται «να αναπτύσσουμε παραπέρα και να ενθαρρύνουμε τις προσπάθειες συγγραφής έργων της προοδευτικής λογοτεχνίας, ειδικά της λογοτεχνίας της αντίστασης και να συμβάλουμε περισσότερο στο δυνάμωμα του πατριωτικού κινήματος των λογοτεχνών με κατεύθυνση τη δημοκρατική αλλαγή στην Ελλάδα».” (3)

Λίγο νωρίτερα, αρχές του 1955 η Επιτροπή Διαφώτισης του ΚΚΕ μεταφέρει την έδρα της (από το Βουκουρέστι) στο Ντεζ, μια μικρή επαρχιακής πόλης της Ρουμανίας, όπου “συγκροτείται τότε «Τομέας Διαφώτισης και Τύπου της ΚΕ του ΚΚΕ». Τον συντονισμό όλων των οργάνων και την καθοδήγηση διεκπεραιώνουν οι Π. Ρούσος και Λ. Στρίγκος. Επιμέρους όργανα του ΤΔΤ είναι:

1) η Επιτροπή Διαφώτισης της ΚΕ (μέλη: Π. Ρούσος, Λ. Στρίγκος, Στρ. 'Αναστασιάδης, Μ. Λάκκας, Κ. Πουρναράς - κύκλοι: οικονομικών μελετών, ιστορικοφιλοσοφικός, λογοτεχνίας-τέχνης, επιστήμης-φοιτητών),

2) Σύνταξη Νέου Κόσμου (μέλη: Λ. Στρίγκος, Π. Ρούσος, Μ. Αλεξανδρόπουλος, Τ. Αδάμος),

3) Σύνταξη του Εκδοτικού της ΚΕ (με τμήματα: κλασικών του μαρξισμού-λενινισμού, οικονομολογικό, ιστορικοφιλοσοφικό, λογοτεχνικό, εξωτερικής διαφώτισης) και

4) Τεχνικές και βοηθητικές υπηρεσίες.” (4)

Με αφορμή μια συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ στις 30 Μάρτη του 1954, με θέμα «Κριτική στα βιβλία του Κώστα Πουρναρά (Μπόση) ‘Εμείς θα νικήσουμε’  (σημ. ιστολ.: εκδόθηκε τον Σεπτέμβρη του 1953 από το Εκδοτικό «Νέα Ελλάδα». Μπορείτε να διαβάσετε ΕΔΩ την εσωκομματική κριτική-γνωμοδότηση της Έλλης Αλεξίου για το βιβλίο του Μπόση ‘Εμείς θα νικήσουμε’, που έγινε στα πλαίσια του Λ.Κ.) και του Δημήτρη Χατζή ‘Το τέλος της μικρής μας πόλης’», η οποία πραγματοποιήθηκε «με αφορμή και βάση τις κριτικές για τα παραπάνω έργα που είχαν δημοσιευτεί στο Νέο Κόσμο λίγο νωρίτερα (Γενάρης 1954)», συμπεραίνουμε ότι ζητήματα τέχνης συζητιούνταν, εκτός του Λ.Κ. και της Ε.Δ., και σε πιο κεντρικό επίπεδο. Από τα πρακτικά αυτής της συνεδρίασης μπορούμε να δούμε ποια είναι τα κριτήρια που θέτει το κόμμα σχετικά με την καλλιτεχνική δημιουργία:

“... Αρμονική, απαραίτητη ενότητα περιεχόμενο-μορφή, (…) πράγμα που επιτυγχάνεται τόσο καλύτερα όσο πιο καλλιτεχνικά είναι άρτιο. (…) Γιατί όταν ο παράγοντας αυτός λείπει εντελώς, μπορεί να έχουμε μια καλή πρόθεση οποιουδήποτε να εξυμνήσει το καλό, το δίκαιο, τους αγώνες του λαού, ηρωισμούς και αυτοθυσίες, μα έργο τέχνης δε θα ΄χουμε. Η καλή πρόθεση θα μείνει απλώς μια καλή πρόθεση.» Ως πιο σημαντικός παράγοντας προσδιοριζόταν το περιεχόμενο έναντι της μορφής: «…Αν το θέμα είναι αντιδραστικό, στη γενική έννοια του όρου, αν μ’ αυτό, ανοιχτά ή σκεπασμένα, παρασιωπιέται, παραμερίζεται, συκοφαντιέται, χτυπιέται ο αγώνας του λαού στις πολυποίκιλες εκδηλώσεις του, τότε όσο άρτια κι αν είναι η μορφή, δεν μπορούμε να μιλάμε για έργο τέχνης. (…) Η κριτική πρέπει να προσέξει μήπως, παρασυρόμενη από την αρτιότητα της μορφής και υπερτιμώντας την, δεν εμβαθύνει στο περιεχόμενο που πολλές φορές παρουσιάζεται έτσι, ώστε να μην αφήνει εύκολα να καταλάβεις αν είναι αντιδραστικό, αν βοηθά ή βλάπτει κι ως πιο σημείο. Νομίζουμε ότι η κριτική που έγινε στα δυο έργα ξέφυγε από τον κανόνα αυτόν.»” (5)

Η επίσημη (αυτο)κριτική του ΚΚΕ σχετικά με αδυναμίες στη λειτουργία του Λογοτεχνικού Κύκλου  και στον τρόπο λήψης των αποφάσεων, εκείνα τα ταραγμένα χρόνια, για την έκδοση ή μη ενός λογοτεχνικού έργου, καταγράφεται στο «Δοκίμιο ιστορίας» του κόμματος: “Η χρησιμότητα, άρα και το εκδόσιμο, ενός λογοτεχνικού έργου δεν κρίθηκαν πάντα από το ΚΚΕ με συνδυασμένα ιδεολογικά και αισθητικά κριτήρια. Αυτή η αδυναμία, όσο κι αν εξηγείται από τις συνθήκες μέσα στις οποίες δρούσε το ΚΚΕ, δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Αντανακλούσε το αδύνατο ιδεολογικό μέτωπο στο χώρο των τεχνών, με αποτέλεσμα την εξάπλωση βαθιά λαθεμένων αντιλήψεων και ερμηνειών. Λειτούργησε ανασταλτικά στη στρατευμένη λογοτεχνική και γενικότερα καλλιτεχνική έμπνευση και δημιουργία.” (6)

Παραπομπές:

1. Άννα Ματθαίου – Πόπη Πολέμη: «Διαδρομές της Μέλπως Αξιώτη 1947-1955. Μαρτυρίες και κείμενα από τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας» (σελ. 9-10), εκδόσεις ΘΕΜΕΛΙΟ, Αθήνα 1999.
2. Βενετία Αποστολίδου: «Τραύμα και μνήμη. Η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων» (σελ. 41), εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2010.
3. Άννα Ματθαίου – Πόπη Πολέμη: «Η εκδοτική περιπέτεια των ελλήνων κομμουνιστών. Από το βουνό στην υπερορία 1947-1968» (σελ. 58), εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΡΑΜΑ-ΑΣΚΙ, Αθήνα 2003.
4. Άννα Ματθαίου - Πόπη Πολέμη, ό.π. (σελ. 82-84).
5. Συλλογικό: «Δοκίμιο ιστορίας του ΚΚΕ. Τόμος Β΄ 1949-1968» (σελ. 540), εκδόσεις ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ, Αθήνα 2011.
6. Συλλογικό, ό.π. (σελ. 541).

Η φωτογραφία βρίσκεται στο βιβλίο « Μεταπολεμική Πεζογραφία, από τον πόλεμο του '40 ως τη δικτατορία του '67, τόμος Β'», Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1988, στο λήμμα Μήτσος Αλεξανδρόπουλος. Μας την έστειλε η καλή μας φίλη Σοφία από το ιστολόγιο ofisofi, την οποία και ευχαριστούμε θερμά.