Στο Γράμμο και στο Βίτσι: Όταν ο Πωλ Ελυάρ συνάντησε τους «ήρωες του πιο δίκαιου ιδανικού» (ντοκουμέντα)

Από αριστερά: Ανρί Μπασίς, Κότσο Τζιότζιο,
πίσω ο Κώστας Πουρναράς (Μπόσης). 
Στο δεξί άκρο διακρίνεται ο Πωλ Ελυάρ
(φωτογραφία: Απόστολος Μουσούρης)

Την 1^η του Ιούνη 1949 το πρακτορείο «Ελεύθερη Ελλάδα» αναγγέλλει την άφιξη στην Ελεύθερη Ελλάδα ομάδας Γάλλων διανοουμένων και πολιτικών:
«Γαλλική αντιπροσωπεία, που αποτελείται από τους κυρίους Πωλ Ελυάρ, τον ένδοξο Γάλλο ποιητή, Ιβ Φαρζ, τέως υπουργό, μέλος της μόνιμης επιτροπής του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης, Ζαν Μορίς Ερμάν, ηγετικό στέλεχος του αριστερού σοσιαλιστικού κινήματος της Γαλλίας και Ανρί Μπασίς, Γραμματέα της Επιτροπής Βοήθειας για την Ελλάδα, βρίσκεται από χθες στην περιοχή της Ελεύθερης Ελλάδας. Η αντιπροσωπεία έγινε δεχτή στην Έδρα του ΓΑ από τους συν. Μήτσο Παρτσαλίδη, Πρόεδρο της ΠΔΚ, και τους υπουργούς Μήτσο Βλαντά, Πέτρο Κόκκαλη, Μήτσο Παπαδημήτρη, Κώστα Καραγιώργη, Γιώργη Τσαπακίδη, Γιάννη Βουρνά, Πασκάλ Μητρόφσκυ, Στέφανο Σαββίδη και Παρμενίωνα Αβδελλίδη. Λόχος Πεζικού του ΔΣ απέδωσε τιμές και η στρατιωτική μουσική έπαιξε τη Μασσαλιώτιδα και τον ύμνο του ΕΛΑΣ. Από σήμερα το πρωί η αντιπροσωπεία περιοδεύει στο μέτωπο.»[1]

Αναμφισβήτητα η παρουσία του μεγάλου κομμουνιστή ποιητή Πωλ Ελυάρ στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας, αποτελεί από μόνη της ένα ξεχωριστό γεγονός. O Πωλ Ελυάρ (πραγματικό όνομα: Ευγένιος Αιμίλιος Πωλ Γκριντέλ), ποιητής παγκόσμιας ακτινοβολίας και κορυφαίος εκπρόσωπος της σχολής του υπερρεαλισμού,  γεννήθηκε στις 14 του Δεκέμβρη 1895. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου συμμετείχε στην Αντίσταση, από τις τάξεις του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Έφυγε από τη ζωή στις 18 του Νοέμβρη 1952.

«Σκοπός του ταξιδιού μας δεν είναι να διαπιστώσουμε μονάχα τι κάνατε, παρά να βοηθήσουμε τη νίκη σας διαδηλώνοντας στον κόσμο αυτά που θα δούμε. Η λευτεριά είναι αδιαίρετη. Αυτά που συμβαίνουν στην Ελλάδα αφορούν όλους τους ανθρώπους. Ελπίζω πως θα κάνουμε ολοένα και περισσότερα για σας που είστε ήρωες του πιο δίκαιου ιδανικού και υπέροχοι αγωνιστές της λευτεριάς και της ειρήνης», ανέφερε στο χαιρετισμό του κατά την τελετή υποδοχής»[2] θα τονίσει στον χαιρετισμό του ο ποιητής, απαντώντας στην προσφώνηση του προέδρου της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης Μήτσου Παρτσαλίδη. Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Ελυάρ ερχόταν στην Ελλάδα. Είχε προηγηθεί επίσκεψή του το 1946, μετά από πρόσκληση της ΕΠΟΝ.

Ο Κώστας Πουρναράς (Μπόσης) εκείνη την περίοδο έχει επιστρέψει ήδη από τη Λ.Δ. Ουγγαρίας όπου είχε νοσηλευτεί μετά τον βαρύ τραυματισμό του στο κεφάλι (με αποτέλεσμα να χάσει την όραση από το δεξί του μάτι) και δημοσιογραφεί στην καθημερινή εφημερίδα του ΔΣΕ «Προς τη Νίκη». Μαζί με τους Γιώργο Σεβαστίκογλου, σκηνοθέτη, υπεύθυνο του κινηματογραφικού συνεργείου του ΔΣΕ, Απόστολο Μουσούρη, φωτογράφου και οπερατέρ και Μάνο Ζαχαρία, σκηνοθέτη, ακολουθούν κατά βήμα τη γαλλική αντιπροσωπεία αποτυπώνοντας στο χαρτί και σε φιλμ τις εκδηλώσεις κατά τη διάρκεια της περιήγησής της στις βουνοκορφές της Ελεύθερης Ελλάδας.

Χαρακτηριστικά τα δυο ντοκουμέντα από το Αρχείο του ΚΚΕ και τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). Πρόκειται για ένα χειρόγραφο ραδιοτηλεγράφημα και μια φωτογραφία. Το ραδιοτηλεγράφημα (ΑΣΚΙ) φέρει αυξ. αριθμό 116 και υπογραφή το αρχικό (πιθανότατα ψευδώνυμου) Μ. και παραλήπτη κάποιον Γ. Ο αποστολέας ζητάει να διαπιστευτούν οι τέσσερις προαναφερόμενοι. Αντιγράφουμε: «Γ. Μαζί με γάλλους Κυριακή θα περάσουν για Γράμμο Καραγιώργης και Κόκκαλης και 4 δημοσιογράφοι κινηματογραφιστές, οι Μπόσης, Μουσούρης, Σεβαστίκογλου και Μάνος. Φρόντισε για άδεια. Μ.»

 

Η φωτογραφία (κεντρική της ανάρτησης) περιλαμβάνεται στο λεύκωμα «Απόστολος Μουσούρης, Φωτογραφίζοντας το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας», εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2016, που περιέχει 1000 περίπου φωτογραφίες από το αρχείο του Απόστολου Μουσούρη, που παραδόθηκε από τους απογόνους του στο Αρχείο του ΚΚΕ.

Η γαλλική αντιπροσωπεία έφτασε στην Ελλάδα, μέσω Αλβανίας και τη συνόδευε ο Κότσο Τζιότζιο, εκπρόσωπος του Κόμματος Εργασίας της Αλβανίας. Για δυο βδομάδες θα περιηγηθεί στα πεδία των μαχών, στο Γράμμο και το Βίτσι, όπου ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας μάχεται κατά συντριπτικά υπέρτερων αριθμητικά δυνάμεων και θα συγκλονιστεί από το μεγαλείο ψυχής και τον ηρωισμό των μαχητών-μαχητριών του. Θα επισκεφτεί τα νοσοκομεία,  μικρές και μεγάλες μονάδες του ΔΣΕ, την έδρα του Γενικού Αρχηγείου, θα παραβρεθεί σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις για τους μαχητές και τους κατοίκους των χωριών. Ο ίδιος ο Ελυάρ θα βρεθεί στην πρώτη γραμμή του μετώπου και θα απευθύνει με τηλεβόα μήνυμα στους στρατιώτες του κυβερνητικού στρατού.

Μια συγκινητική στιγμή από την επίσκεψη της αντιπροσωπείας στο Γράμμο ήταν η τελετή κατά την οποία απονεμήθηκε στον Ελυάρ μετάλλιο από νεκρό μαχητή του ΔΣΕ.

«Η γαλλική αντιπροσωπεία με τους αητούς του Γράμμου

Στο πυκνό δάσος που ποτέ μια αχτίνα ήλιου δεν περνάει, είναι ένα ίσωμα σαν πλατεούλα κι ένας διάδρομος ανάμεσα απ’ τα δένδρα. Ελατοκλώναρα ολόγυρα και συνθήματα. Εκεί συγκεντρώθηκαν τα τμήματα της IX Μεραρχίας. Λίγο πιο κάτω μια χαραδρούλα κι από κει ο εχθρός. Δεξιά, αριστερά απ’ το διάδρομο, παραταγμένοι οι μαχητές και οι μαχήτριες. Μια ομάδα με ομοιόμορφη στολή παρουσιάζει όπλα. Η μουσική παίζει τον ύμνο του ΕΛΑΣ. Περνάει η αντιπροσωπεία, ο υπουργός σ. Κόκκαλης και η διοίκηση της Μεραρχίας χαιρετίζοντας. Στην πλατεούλα με γρηγοράδα και τάξη το τμήμα. Δίνονται παραγγέλματα. Ο στρατηγός σ. Παλαιολόγου παίρνει αναφορά και δίνει στον υπουργό. Και ύστερα ξεσπάνε τα τραγούδια, τα συνθήματα, οι φωνές και τα χειροκροτήματα. Οι φαντάροι ακούν το βουητό σα νεροποντή. Ακούν τον αχό του τραγουδιού σα μήνυμα ειρήνης.

Δύο κόσμοι ανταμώθηκαν για μια φορά ακόμα στις 2.30 η ώρα στις 8 του Ιούνη. Ο ένας τραβάει προς τον τάφο, το σκοτάδι. Ο άλλος προς το φως, τη ζωή, σκορπώντας γύρω χαρά, τραγούδια. Ύστερα σιγή. Τίποτα δε σαλεύει. Ο στρατηγός προχωράει στον Ελυάρ. Χαιρετά και καρφιτσώνει το παράσημο «Λιτόχωρο» και αργά, καθαρά, χτυπητά, σα να θέλει να φτάσουν τα λόγια ως τα κατάβαθα της ψυχής, να πετάξουν ως τις άκρες της Γης, λέει: «Η Λεύτερη Ελλάδα, μέσω της IX Μεραρχίας, σας προσφέρει το παράσημο "Λιτόχωρο", παρμένο απ' το νωπό τάφο του ήρωα νεκρού μας ταγματάρχη Ανδρεάδη (ήταν από τους πρωτεργάτες της μάχης του Λιτόχωρου).» (...)

Ύστερα μας μιλάει ο Ελυάρ: Σύντροφοι, σας ευχαριστώ για το μετάλλιο. Νιώθω πως δεν αξίζω. Μα το δέχομαι γιατί θα το φορώ στ' όνομα όλων των Γάλλων που παλεύουν και πάλεψαν όπως εσείς. Σας δίνω όρκο πως το μήνυμα του νεκρού συντρόφου σας Ανδρεάδη θα γίνει γνωστό σ' όλο τον κόσμο. Όλοι οι τίμιοι Γάλλοι ξέρουν τη δύναμη και τη λάμψη του αγώνα σας. Η νίκη που κερδίζεται μ' αίμα και δάκρυα θα δώσει πιο όμορφη ζωή σ' όλους τους λαούς. Γιατί αυτή τη στιγμή υπάρχουν δύο στρατόπεδα, όπως και στη χώρα σας. Κείνο που πολεμάει για τη ζωή και κείνο που πολεμάει για θησαυρούς.»[3]

Ανρί Μπασίς και Πωλ Ελυάρ 
(φωτογραφία: Απόστολος Μουσούρης)

Στις 18 Ιούνη του 1949 ο Πωλ Ελυάρ θα παραβρεθεί και θα μιλήσει  στο Εθνικό Ουγγρικό Συνέδριο για την Ειρήνη, στη Βουδαπέστη. Η ομιλία του ήταν αφιερωμένη στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας.

"Δε μου ήταν δυνατό να μιλήσω για οτιδήποτε άλλο, παρά γι’ αυτό που έζησα δυο βδομάδες στην Ελλάδα. Δυο βδομάδες που ήταν για μένα ολόκληρη ζωή, που θ’ αποτελέσει το σημαντικότερο μέρος της ζωής μου. Επιστρέφω από μια χώρα όπου η ζωή δεν έχει τίποτα το κοινό με την υποταγή. Σε κανένα μέρος του κόσμου δε θα μπορούσε να αιστανθεί κανένας πιο έντονα ότι ο αγώνας για λευτεριά και ειρήνη είναι ο μοναδικός φυσικός δρόμος του πολιτισμένου ανθρώπου. Σε κανένα μέρος του κόσμου δε θα μπορούσε να καταληφθεί από έναν τέτοιο σεβασμό μπροστά στα νικηφόρα νιάτα του ανθρώπου, μπροστά σε μια τέτοια εμπιστοσύνη στον άνθρωπο.

Υπάρχουν δύο πραγματικότητες στην Ελλάδα. Η μία είναι των δημίων και της φρίκης και η άλλη της ελπίδας και των ηρώων... Και αν ρωτήσεις όλες αυτές τις μαυροφορεμένες γυναίκες που βρήκαν καταφύγιο στην Ελεύθερη Ελλάδα, πάντα θ' ακούσεις την ίδια τραγική απάντηση. «Χωροφύλακες σκότωσαν τους δικούς μου, έδειραν, βίασαν γυναίκες, έκαψαν το χωριό, ο γιος μου σκοτώθηκε κλπ.» Δεν είναι πια αυτά παράπονα, αλλά η εξιστόρηση της πιο βαριάς προσβολής που μπορεί να γίνει στον άνθρωπο. Το φως σχεδόν έσβησε στα μάτια αυτών των γυναικών που τόσο πόνεσαν και που τόσο υπέφεραν. Όμως τα χείλη γελούν ακόμα για να σας βεβαιώσουν: «Θα σωθεί η χώρα μας. Πρέπει να τσακιστεί ο φασισμός. Αν το πείτε στη δική σας χώρα, τότε και η δική μας θα σωθεί.»

Αυτή είναι η μία πραγματικότητα. Ένας ολόκληρος κόσμος ορθώνεται και βροντάει τ' άρματα, γεμάτος πίστη στη νίκη. Είναι μια στρατιά γιγάντων ηρώων που μισεί τον πόλεμο και που δεν πιστεύει παρά στα όπλα του. Νέοι και γέροι. Έλληνες και Σλαβομακεδόνες, αξιωματικοί και μαχητές αδελφικά ενωμένοι αγωνίζονται ενάντια στον πόλεμο, ενάντια στην τελευταία φρουρά της βαρβαρότητας. Ο ΔΣΕ είναι ένας στρατός της ειρήνης. Είδα τόσο στο μέτωπο όσο και στα μετόπισθεν με τι σεβασμό προς τον άνθρωπο φέρεται και στους αιχμαλώτους."[4]

Με την επιστροφή του στη Γαλλία ο Πωλ Ελυάρ θα αποτυπώσει σε μια σειρά ποιημάτων, με γενικό τίτλο «Ελλάδα, ρόδο του λόγου μου», τις συγκλονιστικές στιγμές που έζησε στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας. Έξι από αυτά τα ποιήματα κυκλοφόρησαν το 1949 στο Παρίσι, σε ένα λεύκωμα, με τίτλο «Grece, ma rose de raison», εικονογραφημένο με έξι χαρακτικά της Ζιζής Μακρή, το οποίο τύπωσε στο χέρι, σε 50 αντίτυπα, ο σύντροφός της και γλύπτης Μέμος Μακρής και τα οποία διακινήθηκαν χέρι - χέρι, για την ενημέρωση των προοδευτικών Γάλλων διανοουμένων για τον αγώνα του ΔΣΕ.

Ο Γράμμος
Ο Γράμμος είν' λίγο τραχύς
οι άνθρωποι τον γλυκαίνουν
Τους βάρβαρους σκοτώνουμε
μικραίνουμε τη νύχτα
Κι απ' το μπαρούτι πιο κουτοί
μας αγνοούν οι εχθροί μας
Δεν ξέρουν τίποτα απ' τον άνθρωπο
ούτε απ' την έξοχη τη δύναμή του
Η καρδιά μας στιλβώνει την πέτρα.

Πωλ Ελυάρ

(Απόδοση στα ελληνικά: Ελένη Μπιμπίκου – Αντωνιάδη)

[1] Εφημερίδα “Προς τη Νίκη”, αρ. φύλλου 106, 2 του Ιούνη 1949   

[2] Εφημερίδα “Προς τη Νίκη”, αρ. φύλλου 107, 3 του Ιούνη 1949   

[3] Εφημερίδα “Προς τη Νίκη”, αρ. φύλλου 117, 13 του Ιούνη 1949   

[4] Εφημερίδα “Προς τη Νίκη”, αρ. φύλλου 125, 21 του Ιούνη 1949